કાશ્મીરના પરંપરાગત રીતે પિતૃસત્તાક સમાજમાં લગ્નના મામલામાં મહિલાઓની પસંદગીને ક્યારેક ક્રાંતિકારી માનવામાં આવતી હતી. પેઢીઓથી મહિલાઓને તેમના વૈવાહિક નિર્ણયો અંગે ખૂબ ઓછું બોલવાનો અધિકાર હતો. પરિવારના મોટા-બુઝુર્ગ એવા જોડાઓ ગોઠવતા, જે વ્યક્તિગત ઈચ્છાઓ કરતા સામાજિક અને આર્થિક સ્થિરતાને પ્રાથમિકતા આપતા. શિક્ષણ અને કારકિર્દીની મહત્ત્વાકાંક્ષાઓ ઘણી વાર નાની ઉંમરે લગ્ન કરવાની લાંબા સમયથી ચાલતી પરંપરાની સામે પાછળ રહી જતી. જોકે જેમ જેમ સામાજિક માનદંડો બદલાઈ રહ્યા છે — ખાસ કરીને શહેરી કેન્દ્રોમાં — વધુ ને વધુ મહિલાઓ નક્કી કરવાની પોતાની હક્કની માંગ કરી રહી છે કે તેઓ ક્યારે અને કોના સાથે લગ્ન કરશે અથવા લગ્ન નહીં કરે.
એસઆરસ સ્ટેટિકલ રિપોર્ટ 2023 કહે છે કે જમ્મુ-કાશ્મીરની 44 ટકા મહિલાઓ અવિવાહિત છે. જોકે ઉપલબ્ધ સ્ત્રોતોમાં 44 ટકાના આંકડાની પુષ્ટિ થતી નથી. કદાચ આ અંદાજિત અથવા નજીકનો આંકડો છે, કારણ કે 2022 ની રિપોર્ટમાં મહિલાઓનું વિવાહિત ટકા 43 હતું, જેમાંથી અવિવાહિત 57 ટકા બને છે, જેમાં વિધવા અને છૂટાછેડા લીધેલાઓ પણ સામેલ છે. તે જ સમયે, જમ્મુ-કાશ્મીરમાં મહિલાઓના લગ્નની સરેરાશ ઉંમરમાં પણ વધારો નોંધાયો છે. આંકડા અને કાર્યક્રમ અમલીકરણ મંત્રાલય મુજબ, જમ્મુ-કાશ્મીરમાં મહિલાઓના લગ્નની સરેરાશ ઉંમર રાષ્ટ્રીય સરેરાશ 22.1 વર્ષની તુલનામાં વધીને 24.7 વર્ષ થઈ ગઈ છે. 1990 ના સ્થળાંતર પહેલાં જમ્મુ-કાશ્મીરમાં મહિલાઓના લગ્નની સરેરાશ ઉંમર 21 વર્ષ હતી.
કાશ્મીરને તેના વિશિષ્ટ સાંસ્કૃતિક, સામાજિક અને ધાર્મિક રિવાજો માટે ઓળખવામાં આવે છે. અહીં લગ્ન માત્ર બે લોકો અથવા બે પરિવારોનું મિલન નથી, પરંતુ તેનાથી ઘણું વધારે છે, કારણ કે તેનો ઊંડો પ્રતિકાત્મક અર્થ છે. જમ્મુ-કાશ્મીર જેવી સામૂહિક સંસ્કૃતિમાં તેની મહત્વતાને છતાં લગ્ન કરવાની વૃત્તિમાં બદલાવને લઈને ચિંતામાં વધારો થઈ રહ્યો છે. આ બદલાવના ઘણા કારણો હોઈ શકે છે — પૈસા અને નોકરીના મુદ્દાઓથી લઈને વ્યક્તિગત પસંદગી સુધી. ચાલો જાણીએ કે લગ્ન ન કરવાની પાછળના કારણો શું છે.
આર્થિક અસ્થિરતા અને બેરોજગારી
છેલ્લા અનેક દાયકાઓમાં કાશ્મીરમાં અશાંત રાજકીય પરિસ્થિતિ અને આર્થિક તકોની મર્યાદિત ઉપલબ્ધતાએ યુવાનોને આર્થિક રીતે અસુરક્ષિત અનુભવ કરાવ્યો છે. કારણ કે વિશ્વની અન્ય ઘણી સંસ્કૃતિઓની જેમ આ સંસ્કૃતિમાં પણ લગ્નમાં દહેજ પ્રથા, સમારંભ અને લગ્ન બાદની જવાબદારીઓ સહિત ઘણો ખર્ચ થાય છે. તેથી સ્થિર અને સુરક્ષિત રોજગાર વગર લગ્ન સંભાળવું ખૂબ જ મુશ્કેલ બની જાય છે. તેના પરિણામે, પુરુષો અને મહિલાઓ સમાન રીતે પોતાના લગ્નને ત્યાં સુધી ટાળે છે જ્યાં સુધી તેઓ આર્થિક રીતે સ્વતંત્ર ન થાય, જે મોટાભાગના લોકો માટે મુશ્કેલ બને છે.
શૈક્ષણિક ઈચ્છાઓ અને કારકિર્દી લક્ષ્યો
લગ્નમાં વિલંબ અથવા લગ્ન ન કરવાનું બીજું મહત્વપૂર્ણ કારણ એ છે કે લોકો — ખાસ કરીને યુવાનો — શિક્ષણને ખૂબ મહત્વ આપવા લાગ્યા છે. આજકાલ ઘણા યુવાનો, ભલે તે પુરુષ હોય કે મહિલા, પોતાના અભ્યાસ પૂર્ણ કરવા અથવા પોતાના કારકિર્દી/વ્યાવસાયિક લક્ષ્યો હાંસલ કરવા માટે લગ્ન કરવાનું ટાળી દે છે. હકીકતમાં, શિક્ષણ અને વ્યાવસાયિક લક્ષ્યો પૂર્ણ કરવા લગ્ન વચ્ચે આવે છે. તેથી વૈવાહિક યોજનાઓમાં વિલંબ થઈ શકે છે અથવા તેને હંમેશા માટે ટાળી દેવામાં આવે છે. ખાસ કરીને મહિલાઓ માટે અભ્યાસ અને કારકિર્દીની ઈચ્છાઓ પર આ ભાર સહન કરવો વધુ પડકારજનક હોઈ શકે છે, કારણ કે તેમના પર પોતાના લક્ષ્યો હાંસલ કરવાની સાથે સમાજની અપેક્ષાઓ અનુસાર ચાલવાની પણ જવાબદારી હોય છે.
સામાજિક અપેક્ષાઓ અને વૈવાહિક દબાણ
કાશ્મીરમાં પરંપરાગત લગ્ન રિવાજો હોવાને કારણે બંને પરિવારો તરફથી ઘણી માંગણીઓ હોય છે. કાશ્મીરમાં હજુ પણ ગોઠવણ લગ્નનો પ્રચાર છે અને આવા કિસ્સાઓમાં પરિવાર જાતિ, આર્થિક સ્થિતિ અને અન્ય પરિબળોના આધારે આદર્શ જીવનસાથી શોધે છે. આવા કિસ્સાઓમાં લગ્નમાં વિલંબ થઈ શકે છે, ખાસ કરીને જ્યારે પરિવાર ખૂબ પસંદગીશીલ હોય. લગ્નમાં વિલંબનું બીજું કારણ કન્યાના પરિવાર દ્વારા દહેજની વધતી માંગ છે, ભલે આવી પ્રથાઓને ખતમ કરવા પ્રયાસો થઈ રહ્યા છે. આ કારણે ઘણી છોકરીઓના લગ્ન નથી થઈ શકતા.
