પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદીનો સાત વર્ષ બાદ ચીન પ્રવાસ અને શાંઘાઈ સહકાર સંગઠન (SCO) નો શિખર સમ્મેલન વૈશ્વિક કૂટનીતિમાં હલચલ મચાવી ગયો છે. તિયાનજિનમાં યોજાયેલ આ સમિટમાં પીએમ મોદી, ચીનના રાષ્ટ્રપતિ શી જિનપિંગ અને રશિયાના રાષ્ટ્રપતિ વ્લાદિમિર પુતિનની મુલાકાતે દુનિયાનું ધ્યાન ખેંચ્યું. ત્રણેય નેતાઓની ગરમજોશી અને એકજૂટતાએ અમેરિકાના રાષ્ટ્રપતિ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પની ટેરિફ નીતિઓને જડબાતોડ જવાબ આપ્યો.
SCO સમિટના મંચ પરથી પ્રધાનમંત્રી મોદીએ દુનિયાને મોટો ભૂરાજકીય સંદેશ આપ્યો. તેમણે અમેરિકાના રાષ્ટ્રપતિ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પનું નામ લીધું નહીં પરંતુ તેમને જવાબ આપી દીધો. ભારતની અર્થવ્યવસ્થાને ટ્રમ્પે ‘ડેડ ઈકોનોમી’ કહી, ભારતને ઝુકાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો, પરંતુ પીએમ મોદીએ બતાવી દીધું કે ભારતની ઈકોનોમી ડેડ નહીં અને ભારત કોઈની સામે ઝૂકશે નહીં. ત્યાં સુધી કે ચીન સાથેનો સંબંધ પણ જોરદાર જ રહેશે.
અમેરિકાના રાષ્ટ્રપતિ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પની નીતિ અને નીતિ એ જ હતી કે તેઓ ભારતનો ઉપયોગ ચીન સામે કરે. ભારત અને રશિયાના સંબંધોમાં તિરાડ પેદા કરે. પરંતુ પીએમ મોદીએ બતાવી દીધું કે કોની સાથે સંબંધ રાખવાના છે, કોની સાથે તોડવાના છે, તે ભારત પોતે નક્કી કરશે. કોઈના કહેવા પર ભારત પોતાની વિદેશ નીતિ નક્કી નહીં કરે. ચીન અને ભારતના સંબંધો પડકારભર્યા છે. અમેરિકા એવું જ માને છે કે ભારત અને ચીનના સંબંધો પર જામી ગયેલી બરફ ક્યારેય નહીં પીગળે, પરંતુ પીએમ મોદીએ પાસો પલટી દીધો.
ભલે ભારત અને ચીનની મિત્રતાની રાહમાં ફૂલ ઓછાં અને કાંટા વધારે હોય, પરંતુ એક નવી શરૂઆત જરૂર થઈ ગઈ. ભારતની વિદેશ નીતિ કોઈ પ્રભાવ કે દબાણથી નક્કી નહીં થાય. જો ભારતના હિતને અસર પહોંચાડવાની કોશિશ થશે તો તે પોતાની વ્યૂહરચના બદલી દેશે. આજે જાપાન સાથે ભારત વેપાર વધારી રહ્યું છે, ચીનએ સંકેત આપ્યો તો સંબંધોની ખાઈ પૂરવાની શરૂઆત થઈ ગઈ, તો ત્યાં જ યુક્રેન સાથે પણ ભારતના સારા સંબંધો છે અને રશિયા સાથે પણ.
એસસીઓની બેઠકમાં પ્રધાનમંત્રી મોદીએ સ્પષ્ટ કરી દીધું કે આતંક અને વાતચીત સાથે સાથે નહીં ચાલી શકે. એસસીઓ ઘોષણાપત્રમાં પહલગામ આતંકી હુમલાની નિંદા કરવામાં આવી, આતંકવાદ સામેની લડાઈમાં પીએમ મોદીનો સાથ આપતા સહુ દેશોએ એકજૂટતા બતાવી. અથવા એમ કહી શકાય કે પાકિસ્તાનને તેની હેસિયત બતાવી. અમેરિકાના પ્રતિષ્ઠિત અખબાર વોલ સ્ટ્રીટ જર્નલ (WSJ) એ લખ્યું– ભારત-ચીન નજીક આવવાથી અમેરિકન બજારો પર સીધું દબાણ પડશે. ફાઇનાન્શિયલ ટાઈમ્સ એ લખ્યું– ટ્રમ્પની ટેરિફ નીતિ ઉલટી પડી શકે છે, શક્ય છે ભારત-ચીન એવો ઢાંચો ઊભો કરે, જેથી અમેરિકા પોતાના જ ખેલમાં મ્હાત ખાય.
સીએનએન (CNN) એ લખ્યું – જો ભારત અને ચીન વચ્ચે વ્યાપારીક તાલમેલ વધે, તો ટ્રમ્પ પ્રશાસનની ટેરિફ નીતિ ઉંધી પડી શકે છે. ફોક્સ ન્યુઝે લખ્યું – અમેરિકાની બેદરકારીથી ચીન તરફ ભારતનો ઝુકાવ દેખાઈ રહ્યો છે. આ અમેરિકા માટે મોટું સંકટ પણ છે. કારણ કે ભારત જેવો વિશ્વસનીય સહયોગી સરળતાથી નથી મળતો. અમેરિકન પત્રકાર અને રાજકીય ટિપ્પણીકાર રિક સાન્ચેઝ માને છે કે રશિયન તેલ ખરીદવા માટે ભારત પર ટેરિફ લગાવવાનો અમેરિકાનો નિર્ણય એક અપમાનજનક અને અજ્ઞાનપૂર્ણ નીતિ છે. ભારતને બાળક માનવાની ભૂલ ટ્રમ્પે કરવી ન જોઈએ. કેટલાક નિષ્ણાતો માને છે કે અમેરિકા વર્સીસ એશિયાનો નવો દોર શરૂ થઈ ગયો છે.
જર્મન અખબાર FAZ એ થોડાં દિવસ પહેલા દાવો કર્યો હતો કે પીએમ મોદીએ અમેરિકાના રાષ્ટ્રપતિ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પનો ફોન નથી ઉઠાવ્યો, એક-બે વાર નહીં પરંતુ ચાર વાર વાતચીતથી ઈનકાર કર્યો. જાપાનના અખબારે પણ એ જ દાવો કર્યો અને પ્રખ્યાત અમેરિકન અખબાર ન્યૂયોર્ક ટાઈમ્સ (NYT) એ પણ ટ્રમ્પ અને પીએમ મોદીના સંબંધોમાં આવેલી દરારને લઈને એક રિપોર્ટ છાપ્યો. રિપોર્ટમાં દાવો કરવામાં આવ્યો કે ટ્રમ્પ ઈચ્છતા હતા કે મોદી તેમને ભારત-પાકિસ્તાન વચ્ચેના યુદ્ધવિરામનો શ્રેય આપે અને સાથે નોબેલ પુરસ્કાર માટે નામ નિર્દેશ કરે. પરંતુ ભારતીય પ્રધાનમંત્રી મોદીએ ફોન પર ટ્રમ્પ સાથે થયેલી વાતચીત દરમિયાન યુદ્ધવિરામમાં અમેરિકાની ભૂમિકા નકારી દીધી. એટલું જ નહીં, નોબેલ શાંતિ પુરસ્કાર માટે ટ્રમ્પને નામ નિર્દેશ કરવાનો પણ ઈનકાર કરી દીધો.
NYT ના રિપોર્ટ મુજબ આ જ બાબતને લઈને ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પ ભારતના પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદી પર ચીડાયા. ટ્રમ્પે ટેરિફ લગાવીને ભારત પર દબાણ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો, જેના આગળ પીએમ મોદીએ ઝુકવાનો ઈનકાર કરી દીધો. આંતરરાષ્ટ્રીય મીડિયા હોય કે પછી આંતરરાષ્ટ્રીય મામલાઓના જાણકાર, બંને જ પીએમ મોદી અને રાષ્ટ્રપતિ જિનપિંગની મુલાકાતને અમેરિકા માટે મોટો ઝટકો માને છે.
SCO સમિટમાં દેખાયો નવો વર્લ્ડ ઓર્ડર
શી જિનપિંગે આંતરરાષ્ટ્રીય જગતને એ જ સંદેશ આપ્યો કે માત્ર અમેરિકાની મનમાની નહીં ચાલે. ચીન પણ એક મહાશક્તિ છે. એસસીઓ મારફતે ચીને એક નવી વૈશ્વિક ધરી બનાવી છે. અમેરિકાના રાષ્ટ્રપતિ ઈચ્છતા હતા કે ટેરિફનો ડર બતાવીને તમામ દેશોને પોતાના આગળ ઝુકાવી શકે. પરંતુ જિનપિંગે એસસીઓમાં માત્ર પોતાના મિત્રોને જ ન બોલાવ્યા પરંતુ તે દેશોને પણ બોલાવ્યા જે અત્યાર સુધી અમેરિકાના ખેમામાં હતા. એટલે જિનપિંગ સાથે અમેરિકાના મિત્રો પણ હાજર હતા. એસસીઓની બેઠકમાં જે ગરમજોશી સાથે પીએમ મોદી અને ચીનના રાષ્ટ્રપતિ જિનપિંગની મુલાકાત થઈ, તેનાથી સ્પષ્ટ છે કે ચીન માને છે કે દુશ્મની કરતા ભારત સાથે મિત્રતા સારી છે.
પરંતુ પેલી કહેવત છે ને કે, દૂધનો દાઝેલો છાશ પણ ફૂંકી-ફૂંકીને પીવે છે. ભારત પણ ચીનને લઈને ચોક્કસ છે. ટ્રમ્પની દાદાગીરીના કારણે અમેરિકાએ પોતાનો વિશ્વસનીય મિત્ર ગુમાવી દીધો છે, કારણ કે ગયા 25 વર્ષોમાં ભારત અને અમેરિકા જેટલા નજીક આવ્યા હતા, આજે એટલાં જ દૂર ચાલ્યા ગયા છે. આજે આખી દુનિયા ડોલરને માને છે, પરંતુ અમેરિકાની આ જ શક્તિનો સામનો કરવા માટે બ્રિક્સ (BRICS) પોતાની કરન્સી લોન્ચ કરવાનો વિચાર કરી રહ્યું છે. એટલે અમેરિકાનો આર્થિક એકછત્રત્વ તોડવાની કોશિશ શરૂ થઈ ગઈ છે. આંતરરાષ્ટ્રીય મંચો પર અત્યાર સુધી પશ્ચિમ દેશોના સંગઠનોનો દબદબો છે, પરંતુ ચીને મોટા પાયે એસસીઓનું આયોજન કરીને પશ્ચિમના સંગઠનોને સીધી પડકાર આપ્યો છે.
RIC વધારશે અમેરિકાનું ટેન્શન
શાંઘાઈ સહકાર સંગઠનથી રશિયા, ભારત અને ચીને દુનિયાને મોટો સંદેશ આપ્યો છે. જેમ રીતે ભારતના પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદી, ચીનના રાષ્ટ્રપતિ શી જિનપિંગ અને રશિયાના રાષ્ટ્રપતિ વ્લાદિમિર પુતિન, ત્રણેય એકબીજાથી હાથ મિલાવતા, એકબીજા સાથે વાત કરતા જોવા મળ્યા, ત્રણેય નેતાઓ વચ્ચે જે કેમિસ્ટ્રી જોવા મળી, તેનાથી અમેરિકાના રાષ્ટ્રપતિ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પનું ટેન્શન વધવું તે લાજમી છે. કારણ કે ટ્રમ્પે જેમ રીતે ભારત સહિત દુનિયાના તમામ દેશો પર ટેરિફ લગાવ્યા છે ત્યારે એસસીઓથી આ ક્લિયર મેસેજ આપવામાં આવ્યો છે કે હવે ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પની દાદાગીરી ચાલવાની નથી.
એસસીઓ સમિટમાં એક ક્ષણ એવી પણ આવી કે જ્યારે મોદી અને પુતિન વાત કરતા જતા હતા અને પાકિસ્તાની પ્રધાનમંત્રી શહબાઝ શરીફ તેમને ધ્યાનથી જોઈ રહ્યા હતા. મોટી વાત એ છે કે રશિયાના રાષ્ટ્રપતિ પુતિન, પીએમ મોદી અને ચીનના રાષ્ટ્રપતિ જિનપિંગે લાંબા સમય સુધી એકબીજા સાથે વાતો કરી. આ ક્ષણ ત્યારે આવી, જ્યારે ત્રણેય દેશોના નેતાઓ, એસસીઓ સત્રને સંબોધન કરવા જઈ રહ્યા હતા. આ દરમ્યાન મોદી અને પુતિન મંચ પર હાથ પકડીને ચાલતા જોવા મળ્યા. પ્રધાનમંત્રી મોદીએ ચીનના રાષ્ટ્રપતિ શી જિનપિંગ સાથે હાથ મિલાવ્યો. તમને જણાવી દઉં કે ચીનના તિયાનજિનમાં પીએમ મોદીને પ્રવાસ માટે એક સ્પેશ્યલ કાર ‘હોંગકી L5’ આપવામાં આવી, જે કાર ચીનની રોલ્સ રોયસ કહેવાય છે. ખુદ રાષ્ટ્રપતિ શી જિનપિંગ પણ આ જ કારનો ઉપયોગ કરે છે.
ભારતના પ્રધાનમંત્રી મોદી 30 ઑગસ્ટે આખા 7 વર્ષ બાદ ચીન પહોંચ્યા અને રાષ્ટ્રપતિ શી જિનપિંગ સાથે મુલાકાત થઈ, તો બંને દેશો વચ્ચેના સંબંધોમાં સકારાત્મક બદલાવના સંકેત સ્પષ્ટ દેખાયા. ત્યાર બાદ ઘણા એવા પ્રસંગો આવ્યા, જ્યાં જિનપિંગ, પુતિન અને મોદી સાથે વાત કરતા અને હસતા જોવા મળ્યા. તિયાનજિનમાં યોજાયેલી એસસીઓ બેઠકમાં 20 થી વધુ દેશોના નેતાઓએ ભાગ લીધો. સચ્ચાઈ એ પણ છે કે ભારત અને ચીન વચ્ચે 2020 ની સીમા અથડામણ પછી, જ્યારે બંને દેશો એકબીજાને સહન કરતા નહોતા, આજે ટ્રમ્પની ટેરિફ અને રશિયાની પહેલના કારણે ફરી નજીક આવી રહ્યા છે. એસસીઓ શિખર સમ્મેલન એવો સમયે થયો, જ્યારે અમેરિકા-ભારતના સંબંધો મુશ્કેલ દોરમાંથી પસાર થઈ રહ્યા છે. ત્યાંજ પુતિનને યુક્રેન યુદ્ધને લઈને પ્રતિબંધોનો સામનો કરવો પડી રહ્યો છે.
ભારત-રશિયાની મિત્રતા: અતૂટ વિશ્વાસનું પ્રતીક
આ સાચું છે કે ભારત અને રશિયા વચ્ચે જૂના સંબંધો છે અને આ સંબંધો વધુ મજબૂત કેવી રીતે થઈ રહ્યા છે, તેની તસ્વીર પણ ચીનના તિયાનજિનમાં જોવા મળી. જ્યારે એસસીઓ સમિટ બાદ મોદી અને પુતિન દ્વિપક્ષીય વાર્તાલાપ માટે રવાના થયા, તો રશિયાના રાષ્ટ્રપતિ ભારતીય પ્રધાનમંત્રીને પોતાની લક્ઝરી કાર AURUS લિમોઝિનમાં સાથે બેસાડીને લઈ ગયા. રસ્તામાં બંને નેતાઓ વચ્ચે વન-ટૂ-વન વાતચીત થઈ. હોટેલ પહોંચ્યા બાદ પણ બંને કારમાંથી ઉતર્યા નહીં અને લગભગ 50 મિનિટ સુધી વાતચીત કરતા રહ્યા. મોસ્કોના રાજકીય વિશ્લેષકો માને છે કે કારમાં થયેલી આ ચર્ચા કદાચ બંને નેતાઓ વચ્ચેની સૌથી મહત્વની અને ગુપ્ત ચર્ચા રહી, જેમાં એવા મુદ્દાઓ સામેલ હતા કે જેઓ પર જાહેરમાં વાતચીત કરવાની નહોતી. ત્યાર બાદ રશિયાના રાષ્ટ્રપતિએ પીએમ મોદીને માય ડીયર ફ્રેન્ડ કહી સંબોધ્યા.
પીએમ મોદીએ પણ રશિયા અને પુતિનની પ્રશંસા કરી અને આ પણ કહ્યું કે આગામી ડિસેમ્બરમાં રશિયાના રાષ્ટ્રપતિ ભારત આવી રહ્યા છે. તમને જણાવી દઉં કે પુતિન રશિયા, ભારત અને ચીનના ત્રિકોણ માટે પણ જોર લગાવી રહ્યા છે. જો RIC (રશિયા, ભારત, ચીન) બને છે તો, આ ત્રણેય દેશો મહાશક્તિશાળી હોવાના કારણે નેટો જેટલા શક્તિશાળી બની શકે છે. આથી નેટો અને અમેરિકા માટે નવું ટેન્શન શરૂ થઈ ગઈ છે. કારણ કે દુનિયા વર્લ્ડ ઓર્ડરના મામલે ઘણા ધ્રુવોમાં વહેંચાઈ શકે છે. વર્લ્ડ ઓર્ડરનો ઉલ્લેખ પીએમ મોદીએ પણ કર્યો. જે ટેરિફની ધમકીઓ બતાવીને ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પ, ભારત પર દબાણ કરવાનો પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે, હવે ભારત, રશિયા અને ચીન સાથે આવ્યા પછી, દબાણ ઉલટું ટ્રમ્પ પર પડી શકે છે. કારણ કે ત્રણેય દેશોની ખરીદીની શક્તિ અમેરિકા કરતાં બે ગણી છે.
ભારત-ચીન-રશિયાનું સંયુક્ત કુલ ઘરેલુ ઉત્પાદન એટલે કે GDP, પરચેઝિંગ પાવર પેરિટી (PPP) ના આધારે 63.99 ટ્રિલિયન છે– જે દુનિયાની કુલ અર્થવ્યવસ્થાનું લગભગ એક તૃતીયાંશ છે અને અમેરિકાના બે ગણાથી વધારે છે. ત્રણેય દેશોનો સંયુક્ત વેપાર અમેરિકાથી દોઢ ગણો છે. વૈશ્વિક વેપાર 33 ટ્રિલિયન ડોલરનો છે, જેમાં ભારત-રશિયા-ચીનનો હિસ્સો 7.25 ટ્રિલિયન ડોલરનો છે. અમેરિકાએ 2024 માં 4.99 ટ્રિલિયન ડોલરનો વેપાર કર્યો એટલે ભારત-રશિયા-ચીનનો અમેરિકા કરતાં 45% વધારે વેપાર છે. પરમાણુ શક્તિની વાત કરીએ તો આખી દુનિયામાં હાલમાં 12 હજાર 402 પરમાણુ હથિયારો છે. રશિયા, ચીન અને ભારત પાસે દુનિયાના અડધાથી વધારે 6352 પરમાણુ હથિયારો છે, જે અમેરિકા કરતાં 1127 વધારે છે.
